Luật Bảo vệ môi trường 2022 quy định hộ gia đình phải phân loại rác thải rắn sinh hoạt tại nguồn, tức tại nhà mình và sau ngày 31/12/2024 không thực hiện sẽ bị phạt hành chính đến 1.000.000 đồng.

Khó xử lý thứ bỏ đi

Theo Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc hiện mỗi năm thế giới thải ra 2 tỷ tấn chất thải rắn đô thị và khoảng 1/3 số rác này không được xử lý, quản lý đúng cách. Đối với các nước đang phát triển việc phân loại rác (rác bán được và rác không bán được) hầu hết do lĩnh vực tư nhân làm, dựa trên các công ty, hợp tác xã cùng đông đảo người nhặt rác.

Ở Brazil hiện có hơn 1.000 hợp tác xã của những người nhặt rác được chính phủ hỗ trợ thành lập. Indonesia - quốc gia có gần 5 triệu tấn rác thải nhựa thải ra bãi rác mỗi năm nên có số lượng người nhặt rác nhiều nhất thế giới. Ấn Độ có tổ chức tư nhân Plastics for Change từ năm 2015 đến nay đã thu mua hơn 10.000 tấn rác thải nhựa của 9.900 đối tác là những người nhặt rác.  

Việt Nam, từ sau đổi mới (1986), đời sống người dân nâng cao, lượng rác thải rắn sinh hoạt ngày một lớn, nhất là khu vực đô thị. Theo “Báo cáo hiện trạng Môi trường Quốc gia 2016 - 2020” do Bộ Tài nguyên và Môi trường công bố năm 2021 trung bình nước ta thải ra 64.658 tấn rác sinh hoạt/ngày, trong đó khu vực đô thị chiếm hơn một nửa là 35.624 tấn/ngày. Thu gom và phân loại rác thải sinh hoạt đúng cách luôn làm đau đầu chính quyền sở tại. Năm 2002, thành phố Hồ Chí Minh tiến hành thí điểm phân loại rác sinh hoạt tại nguồn với lộ trình cụ thể và gần đây chương trình được sốc lại với mục tiêu năm 2017 mỗi quận/huyện ít nhất có một phường/xã/thị trấn triển khai, năm 2018 nâng số lượng lên từ 3 đến 5 và 2020 thì đồng loạt toàn Thành phố phân loại rác tại nguồn, nhưng kết quả đến nay không như kỳ vọng. Năm 2006, thành phố Hà Nội được Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản tài trợ 4 triệu USD để thí điểm phân loại rác từ nguồn tại 4 phường (Phan Chu Trinh, Nguyễn Du, Thành Công, Láng Hạ). Mặc dù 18.000 hộ được huấn luyện cách phân loại rác nhưng đến 2009, khi dự án tài trợ kết thúc việc phân loại rác tại nguồn không được duy trì. Các tỉnh khác cũng có các dự án tương tự: Hưng Yên (2012 - 2014), Bắc Ninh (2014), Lào Cai (2016), Bình Dương (2017 - 2018), Đồng Nai (2016 - 2018), Đà Nẵng (2017)… kết quả thu lại cũng không được bao nhiêu.

Khó thì có Luật

Nay, Luật Bảo vệ môi trường hạn cuối cho hộ gia đình phải phân loại rác tại nguồn là ngày 31/12/2024, từ 01/01/2025, gia đình nào vẫn quen cách cho hết rác thải vào bịch, vào thùng sẽ bị chính quyền lập biên bản phạt từ 500.000 đồng đến 1.000.000 đồng. Đã đến lúc cả chính quyền và người dân không thể bình chân như vại nữa mà phải làm ngay.

Với thành phố Vũng Tàu cả cấp ủy cũng vào cuộc. Đầu năm 2023, Đảng bộ Thành phố ban hành Nghị quyết (số 15) về chỉnh trang đô thị giai đoạn 2023 - 2025, đầu năm 2024 có Kế hoạch (số 367) phát động phong trào xây dựng khu dân cư xanh, sạch, đẹp đều có nội dung chỉ đạo công tác phân loại, thu gom rác thải rắn sinh hoạt. Ngày 15/3/2024, UBND Thành phố ban hành Kế hoạch số 2273 về phân loại rác tại nguồn xác định đây là nhiệm vụ trọng tâm, đến tháng 10/2024 tổng kết thí điểm sau đó triển khai trên toàn địa bàn. Như vậy, chủ trương đã có, cách làm đã hướng định, người dân cũng được tuyên truyền nên hầu như gia đình nào cũng biết rõ hoặc “có được nghe” việc phải phân loại rác thải rắn tại nguồn từ đầu năm sau nếu không sẽ bị phạt.

Nhưng cái khó còn ngổn ngang khi một số câu hỏi đặt ra chưa có câu trả lời khả thi: Rác được phân loại sẽ xử lý thế nào với hệ thống thu gom hiện nay? Thùng rác có nắp đậy vậy ai mua, nhà nước hay hộ dân? Mỗi hộ một bộ thùng rác riêng hay chung nhiều hộ, thùng rác đặt ở đâu, ai bảo quản? Ai được hưởng lợi từ rác đã phân loại?...

Ngại khó sẽ không "ló" cái hay

Luật quy định hộ gia đình phân rác thải rắn sinh hoạt thành 3 loại: rác tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm; rác khác. Để thay đổi thói quen, bước đầu nên hướng dẫn các hộ phân thành 2 loại là rác bán được (rác tái chế, tái sử dụng) và rác không bán được (rác thực phẩm, rác khác). Nói dễ hiểu rác bán được là những loại các chị “ve chai” hay mua. Còn lại là rác không bán được.

Người thu rác dành 1 ngày trong tuần (thứ Năm) để thu rác bán được. Rác bán được tạo nguồn thu cho người thu gom nên phải trừ tiền rác 4 ngày/tháng/hộ tương đương với 4 tuần để khuyến khích người phân loại và tạo công bằng.

Thùng rác do người dân mua hoặc góp tiền mua nếu sử dụng chung. Do thùng rác có giá trị (khoảng 400.000đ/thùng loại 200 lít) nên là tài sản của gia đình và của cộng đồng. Rác bán được đã phân loại cũng được coi là tài sản. Lực lượng An ninh cơ sở sẽ hỗ trợ người dân cùng bảo vệ tài sản này. Người trộm thùng rác và người mua ve chai lấy rác bán được trong thùng phân loại bị coi là hành vi trộm cắp tài sản.

Vấn đề đặt ra là luật quy định phân 3 loại mà phân 2 loại liệu có sai? Trong lúc khó mà có cách tối ưu để về đích trước thì nên chọn thay bằng loay hoay tìm cách làm theo nguyên tắc mà nguy cơ chậm tiến độ, lúc đó cả chính quyền và người dân đều bị “tuýt còi”. Thay đổi thói quen sinh hoạt của người dân không phải ngày một, ngày hai, trong khi chỉ còn vài tháng là đến hạn hộ gia đình phải phân loại rác, mặc dù thời gian qua việc này đã có những động thái ban đầu, nhưng hình ảnh bịch bóng, vỏ thùng sơn nước đựng rác vẫn còn đầy góc đường, gốc cây, cột đèn, người thu gom vẫn đứng ném từng túi rác lên thùng xe hỗn độn, tức là cả người dân cùng người thu gom còn lạ lẫm với khái niệm phân loại rác tại nguồn thì phân làm 2 loại được lúc này đã là thành công.

Từ cái hay thành nề nếp

Sau thời gian đầu (khoảng 1 năm) làm quen với việc phân 2 loại sẽ tiến hành đặt thùng rác thứ 3 để phân 3 loại: chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm; chất thải rắn sinh hoạt khác như yêu cầu của Luật.

Trung bình thành phố Vũng Tàu thải ra khoảng 400 tấn rác thải rắn sinh hoạt/ngày và được thu gom chủ yếu bởi gần 500 hộ thu gom rác tư nhân. Đội ngũ này phải được quản lý bằng một tổ chức. Và giải pháp tối ưu là thành lập “Hợp tác xã thu gom rác” giao Công ty Cổ phần Dịch vụ môi trường và Công trình đô thị Vũng Tàu quản lý. Quy định của hợp tác xã sẽ khắc phục tình trạng mỗi người mỗi phách hiện nay, từ phương tiện thu gom, giờ lấy rác, giá hằng tháng và cả trang phục của người thu gom cũng phải theo quy định và dần hình thành nền nếp.

Họ vào hợp tác xã được lợi gì? Được hỗ trợ bảo hiểm y tế, bảo hiểm tai nạn, được phát bảo hộ lao động, được can thiệp khi người dân không hợp tác, gây khó khăn, thậm chí xúc phạm khi lấy rác…từ kinh phí do chính thành viên hợp tác xã đóng góp và từ các nguồn vận động, hỗ trợ do chính quyền làm cầu nối. Ví dụ, chính quyền liên hệ các nhà máy thu mua phế liệu tái chế trên địa bàn tỉnh đề nghị mua trực tiếp của hợp tác xã không qua trung gian giúp bà con có thu nhập cao hơn; chính quyền vận động các doanh nghiệp thu mua và hoạt động về môi trường hỗ trợ kinh phí mua trang phục cho người thu rác…

Thành phố du lịch sạch ASEAN và hướng tới là địa điểm du lịch đẳng cấp quốc tế và khu vực theo Nghị quyết 24-NQ/TW của Bộ Chính trị thì không thể để hình ảnh thu gom rác nhếch nhác như hiện nay. Sự quyết tâm đã có, giờ cần sự quyết liệt của hệ thống chính trị và ý thức người dân bằng hành động thiết thực phải làm ngay đó là phân loại rác tại nguồn./.

Bài: ThS Hoàng Đình Kê, BBT